Het mooiste dorp van Nederland
Winsum, gelegen in de gemeente Het Hogeland, werd in augustus 2020 door de ANWB uitgeroepen tot mooiste dorp van Nederland. Redenen voor de winst zijn het gemoedelijke centrum, de beeldbepalende gebouwen en het dorpsleven met goede kroegen en een volwaardig winkelaanbod. Specifiek werd het Winsumerdiep met het haventje genoemd en de variatie in bouwstijlen uit verschillende eeuwen. Maar Winsum is al enkele jaren nog een aanwinst rijker. Namelijk een energieneutrale kerk.
De jaren voorafgaand aan de renovatie van de kerk kampte de Protestantse Gemeente Winsum-Obergum (PGWO) met een probleem waar veel kerkelijke gemeenschappen tegen aanlopen. Hun kerkgebouw - de Centrumkerk in Winsum - was sterk verouderd, met een torenhoge energierekening en een gebrekkig verblijfscomfort als gevolg. Eigenlijk voldeed het gebouw eenvoudigweg niet meer om activiteiten te kunnen organiseren, waardoor bezoekersaantallen en ook financiële inkomsten steeds verder terugliepen. "Kortom, het werd tijd voor een ingrijpende renovatie", aldus Arie van Dorp. Hij is lid van de Commissie Taakgroep en Financiën van de PGWO en van de commissie die de verbouwing heeft begeleid. Die betrokkenheid is niet geheel toevallig: in zijn 'wereldse' leven' is Van Dorp werkzaam als manager projectenbureau bij BAM Techniek. Binnen de bouwcommissie heeft hij zich hard gemaakt voor een zo duurzaam mogelijke aanpak: "Als je eenmaal aan een flinke verbouwing begint, doe het dan ook meteen echt goed en volg daarbij de trias energetica, zo was mijn idee. Die insteek is overgenomen, met als resultaat dat Winsum nu waarschijnlijk de eerste energieneutrale kerk van Nederland heeft."
Isolatie
De verbouwing van de kerk heeft heel wat voeten in aarde gehad. Van Dorp: "Het gebouw dateert uit 1870 en in de loop der tijd zijn er verschillende stukken aangebouwd. Als eerste zijn al die uitbreidingen gesloopt, zodat het oorspronkelijke gebouw en ook het kerkplein weer tevoorschijn kwamen. Vervolgens is de schil van de kerk aangepakt. Tocht, lekkages en enkel glas zorgden niet alleen voor een gebrekkig comfort, maar ook voor een torenhoge energierekening. Nadat het dak, de wanden en de vloer waren geïsoleerd en het pand van HR++ glas was voorzien, is er een nieuw afgiftesysteem geïnstalleerd. De begane grond heeft vloerverwarming gekregen en de verdieping erboven, waar een ontmoetingszaal is gesitueerd, heeft overgedimensioneerde LTV-radiatoren gekregen. Het gebouw is bovendien voorzien van een ventilatiesysteem met warmteterugwinning."
Ook de verwarmingsbron van het gebouw is daarbij vervangen, en daarbij werd zelfs afscheid genomen van de aansluiting op de gasinfrastructuur. In de allereerste bouwplannen werd gedacht aan een bodemgebonden systeem, maar uiteindelijk is toch gekozen voor lucht-/water warmtepompen. Van Dorp: "Uit berekeningen bleek dat we met lucht/water een even hoog rendement zouden halen, tegen een veel lagere investering. Het gebouw wordt nu verwarmd en gekoeld met behulp van twee Ecodan-warmtepompen van Mitusbishi Electric. Bij een buitentemperatuur van 7 C en een afgiftetemperatuur van 35 C moeten ze een COP kunnen behalen van 5,2 - en misschien zelfs wel hoger."
Zonnepanelen
De twee Ecodan warmtepompen hebben beide een verwarmingscapaciteit van 11 kilowatt. Voor de kerk, die ongeveer 900 vierkante meter aan oppervlak bemeet, zou dat ruim voldoende moeten zijn. "Sterker nog, voor de minimaal noodzakelijke verwarmingscapaciteit van het gebouw zouden we waarschijnlijk zelfs aan een enkele warmtepomp met dit vermogen voldoende hebben" , legt Van Dorp uit. "Mocht een van de pompen ooit in storing gaan of onderhoud nodig hebben, dan is het dus geen probleem dat we geen fossiel systeem meer als back-up hebben."
Bij het streven om de trias energetica te volgen past ook het besluit om het dak van de kerk te voorzien van een flinke batterij zonnepanelen. In totaal zijn 78 panelen geïnstalleerd, met een totaalvermogen van 1900 wattpiek. Jaarlijks moet deze installatie zo'n 1650 kWh kunnen genereren, wat volgens Van Dorp voldoende moet zijn om de volledige energiebehoefte van het gebouw te dekken. "Om de vraag zo laag mogelijk te houden, is het pand bijvoorbeeld voorzien van led-verlichting en slimme schakelaars die het licht automatisch laten uitgaan als er niemand meer aanwezig is in een ruimte. Het vernieuwde gebouw is pas sinds februari weer in gebruik, dus we moeten even afwachten hoe de totaalbalans over een jaar uitpakt. Ik ben echter zeer hoopvol gestemd dat zal blijken dat we in feite een energienul-kerk hebben gerealiseerd."
Vrijwilligers
Van Dorp kijkt met grote voldoening terug op het project. "Dit was een zeer ingrijpende renovatie die ook behoorlijke kosten met zich heeft meegebracht. Een deel daarvan is gedekt door subsidies, een deel vanuit het opgebouwde vermogen van de kerkgemeenschap en ook de Nederlandse Aardolie Maatschappij heeft een som geld betaald. Dat de NAM heeft meebetaald aan de realisatie van een all-electric-gebouw lijkt bijzonder, maar de NAM heeft zelf aangegeven dat de slechte staat van het gebouw mede het gevolg kan zijn geweest van aardbevingen door gaswinnning. De kosten van de verbouwing zijn overigens nog beperkt gebleven doordat er - mede vanuit de bouwwereld - vrijwilligers zijn geweest is die zich hebben ingezet bij de uitvoering. Het project overstijgt de directe belangen van de kerkgemeenschap zelf. Uiteraard zijn een goed verblijfscomfort en een lagere energierekening van groot belang. Maar deze bijzondere kerk heeft ook een voorbeeldfunctie als het gaat om duurzaamheid in het algemeen. We willen ermee laten zien dat het enorm belangrijk is om op een goede manier met de aarde om te gaan; we hebben de aarde gekregen om hem te gebruiken, niet om hem te misbruiken."
De vernieuwde Centrumkerk in Winsum werd in 2014 heropend en tijdens een morgendienst officieel ingebruikgenomen. Over aandacht had men niets te klagen: tijdens dit weekend trok het gebouw ruim 1400 bezoekers, vanuit de wijde omgeving.